Przesłanki separacji w obecnie obowiązującym prawie polskim zostały uregulowane w art. 611 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Pomimo, iż nie wynika to wprost z przepisów – wyodrębnia się przesłanki pozytywne, których zaistnienie otwiera drogę do uchylenia wspólnoty małżeńskiej oraz negatywne, które wykluczają uwzględnienie przez sąd żądania małżonków w zakresie orzeczenia separacji.
Do przesłanek pozytywnych orzeczenia separacji zaliczamy:
- zupełny rozkład pożycia małżeńskiego;
- zgodne żądanie małżonków.
Ustawodawca nie precyzuje sensu stricte, czym jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Mając to na uwadze, w pierwszej kolejności na czynniki pierwsze rozłożyć należy samo sformułowanie – pożycie małżeńskie. Na pożycie małżeńskie składa się bowiem powstała pomiędzy małżonkami wspólnota duchowa, fizyczna oraz gospodarcza. Mając to na uwadze, ustanie któregokolwiek z wyżej wymienionych elementów będzie oznaczało objaw stopnia rozkładu.
Sąd Najwyższy w jednej z podjętych Uchwał odnoszących się do zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego wskazał, iż rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, gospodarcza i fizyczna. W zakresie tejże przesłanki wskazać należy również, iż ustawa nie definiuje przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, a obowiązek ich ustalenia ciąży na sądach rozpatrujących sprawy o separację. Wskazać należy, że do orzeczenia separacji nie jest wymagane by rozkład pożycia między małżonkami nosił cechę trwałości tak jak przy rozwodzie. Byłoby to bowiem sprzeczne z założeniami i istotą instytucji separacji, która może być środkiem umożliwiającym małżonkom ewentualny powrót do wspólnoty małżeńskiej.
Do przesłanek negatywnych orzeczenia separacji zaliczamy:
- dobro wspólnych małoletnich dzieci;
- zasady współżycia społecznego.
W kolizji z przesłanką zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego pozostają dwie przesłanki negatywne, w tym dobro wspólnych małoletnich dzieci. Przesłanka ta stanowi również negatywną przesłankę orzeczenia rozwodu. Przez pojęcie „wspólnych małoletnich dzieci” należy rozumieć dzieci zrodzone ze związku małżonków wnioskujących o separację oraz dzieci przysposobione przez oboje małżonków lub biologiczne dzieci przysposobione przez drugiego małżonka. W ustawodawstwie nie ma natomiast definicji wyjaśniającej, czym jest dobro wspólnych małoletnich dzieci, co podkreśla również Sądu Najwyższy w wyroku z dnia 24 listopada 2016 roku
„Nie ma definicji ustawowej zwrotu “dobro dziecka”. Wypełnienie jego znaczenia powinno być dokonywane w konkretnych okolicznościach faktycznych zwłaszcza, jeżeli wskazują na zaistnienie sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko, wymagającej ingerencji ze strony innych podmiotów, w tym także sądu. Wyszczególnić należy uprawnienie do ochrony życia i zdrowia oraz wszelkich działań ze strony innych, które powinny zapewnić warunki do spokoju, prawidłowego, niezakłóconego rozwoju, poszanowania godności i udziału w procesie decydowania o jego sytuacji oraz zaznaczyć, że jest to zbiór niewyczerpany.” Mając powyższe na uwadze, przesłanka ta zależy od danego stanu faktycznego sprawy, a przy orzekaniu separacji najważniejszym jest by nie ucierpiało dobro małoletnich dzieci.
Drugą negatywną przesłanką orzeczenia separacji, jest przesłanka zasad współżycia społecznego. Pod tym pojęciem należy rozumieć uznane przez system prawny i ogół społeczeństwa wartości i zasady o charakterze moralnym, stanowiące jego dziedzictwo kulturowe, które dotyczą zewnętrznego zachowania człowieka, a nie są normami prawnymi. Jako że niniejsza przesłanka odnosi się również do rozwodu, zasadnym jest w tym miejscu przywołanie wytycznych Sądu Najwyższego w tym zakresie . Zgodnie bowiem z wytycznymi, mimo całkowitego i nieodwracalnego rozpadu związku małżeńskiego zasady współżycia społecznego przemawiają przeciwko rozwodowi. Do takich sytuacji dochodzi między innymi, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu lub gdy przemawiają za tym poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych.
Jako przykłady zasad współżycia społecznego, które mogą sprzeciwiać się orzeczeniu przez sąd separacji, możemy wymienić m.in. chorobę fizyczną jednego z małżonków, wychowywanie przez małżonków wspólnego pełnoletniego dziecka dotkniętego trwałym kalectwem i potrzebującego stałej opieki, czy też próbę uzyskania przez małżonków separacji jako środka do uregulowania spornych spraw majątkowych. Mając powyższe na uwadze, w doktrynie słusznie podkreśla się, że sądy powołując się w orzeczeniu na klauzulę zasad współżycia społecznego, winny w sposób jasny formułować normę moralną, jaka została naruszona w danej sprawie.
Źródła:
Sądowe Komentarze Tematyczne pod redakcją Jacka Ignaczewskiego Rozwód i Separacja, komentarz 4. Wydanie Adam Bodnar, Urszula Dąbrowska, Jacek Ignaszewski, Joanna Maciejewska, Andrzej Stempniak, Anna Śledzińska- Simon, wydawnicwto C.H.BECK Warszawa 2016 rozdział 5 Separacja I. Podobieństwa rozwodu z separacją str. 147.
Uchwała SN z dnia 28 maja 1955r.,I CO 5/55, OSN 1955, Nr 3, poz. 46.
Wyrok SN z dnia 24 listopada 2016 roku w sprawie o sygn. akt. II Ca 1/16”Dobro Dziecka”, LEX OSNC 2017/7-8/90
H. Haak, Separacja. Komentarz, Toruń 2000, s. 16
A. Kawałko, H. Witczak, Prawo cywilne, Warszawa 2008, s.69
Uchwała Sądu Najwyższego cała izba SN – Izba Cywilna z dnia 18 marca 1968 r. III CZP 70/66, LEX OSNC 1968/5/77
P. Kasprzak, Separacja Prawna Małżonków, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003 s. 201
Z. Radwański, Prawo Cywilne s.44; H. Haak, Separacja, Toruń 2000 str. 25
autor: apl. adw. Zuzanna Pierścińska