W polskiej cywilistyce wyróżnia się separację faktyczną oraz separację formalną, przy czym separacja faktyczna nie została sprecyzowana przez prawodawcę. 

Separacja faktyczna 

Separacja faktyczna jest rodzajem separacji, która nie została zdefiniowana wprost przez polskiego prawodawcę. Niemniej jednak postrzegana jest jako proces poprzedzający orzeczenie separacji prawnej. Jest to więc separacja, która nie wywołuje skutków prawnych, ale mimo to powoduje wygaśnięcie między małżonkami więzi fizycznej, duchowej i gospodarczej. Separacja faktyczna jest bowiem stanem wywołanym poprzez zachowania samych małżonków, a tym samym do jej istnienia nie jest konieczna ingerencja sądu skutkująca wydaniem rozstrzygnięcia w tym zakresie. Pomimo, iż brak jest wyraźnego uregulowania tejże instytucji oraz brak jest jednolicie przyjętej definicji, dokonując jej charakteryzacji i zestawienia z separacją prawną – w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na źródło jej powstania.

W tym miejscu należy więc podjąć próbę wyjaśnienia – jakie zachowania małżonków stają się bezpośrednią przyczyną powstania stanu separacji faktycznej. W piśmiennictwie odnoszącym się do owego zagadnienia, zazwyczaj wskazuje się na istnienie długotrwałego kryzysu pomiędzy małżonkami, który w konsekwencji może doprowadzić do rozstania. 

Dokonując analizy powyższego, należy zauważyć, że zarówno na długotrwałość, jak i istnienie stanu separacji faktycznej wpływ mają jedynie małżonkowie, a stan separacji faktycznej może powstać z inicjatywy jednego albo obojga małżonków. Nadto, na uwagę zasługuje, iż przedstawiane w literaturze prawniczej definicje instytucji separacji faktycznej wskazują, że polega ona na ustaniu wspólnego pożycia w formalnie istniejącym małżeństwie na skutek uchylania się jednego albo obojga małżonków od wypełniania obowiązku wspólnego pożycia. Mówiąc o separacji faktycznej, nie należy jednak mylić jej ze zwykłym kryzysem małżeńskim, który jest jedynie okresem przejściowym – nie noszącym jednak znamion stabilności. 

W świetle powyższych rozważań problematycznym zdaje się zatem właściwe odróżnienie separacji faktycznej od tymczasowego kryzysu małżeńskiego. W tym zakresie warto przywołać stanowisko Profesora Jana Józefa Winiarza, który w jednej z publikacji wskazał, iż do faktycznej separacji małżonków prowadzi uchylanie się zadośćuczynienia wszystkim elementom obowiązku wspólnego pożycia. Jak już zostało wcześniej przywołane w wyniku separacji faktycznej pomiędzy małżonkami wygasa więź fizyczna, duchowa i gospodarcza, tak więc ten rodzaj separacji wiąże się z brakiem wspólnoty osobistej, jak i gospodarczej. Niemniej jednak, na przeszkodzie ku kwalifikowaniu danego stanu rozłączenia małżonków jako separacji faktycznej – nie stoi wspólne zamieszkiwanie małżonków w jednym domu, w szczególności,  gdy małżonkowie zamieszkują w oddzielnych pomieszczeniach, czy też współdziałają               w bieżących sprawach np. dotyczących wspólnych dzieci. Jest to bowiem swego rodzaju stan rozkładu, który nie zawsze wiąże się z całkowitym zerwaniem łączności pomiędzy małżonkami.

Mając na uwadze powyżej przedstawione cechy separacji faktycznej, należy zauważyć, iż separacja może nosić znamię zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego dopiero w momencie, gdy stosunki małżeńskie uległy tak szerokiej dezorganizacji, że małżeństwo przestało spełnić swoją funkcję. W takim przypadku zazwyczaj koniecznym okazuje się dokonanie modyfikacji sytuacji prawnej małżonków poprzez separację sądową polegającą na usankcjonowaniu w drodze orzeczenia sądu separacji faktycznej, co z kolei powoduje skutki typowe dla orzeczenia rozwodu, z wyłączeniem zniesienia więzi małżeńskiej.

Separacja prawna

Tytułem wstępu wskazać należy, iż separacja prawna, nazywana niekiedy separacją sądową, czy też formalną – polega na usankcjonowaniu trwającego pomiędzy małżonkami stanu separacji faktycznej w sposób przewidziany przepisami obowiązującego prawa. Jest to więc instytucja sformalizowana.

Już w projekcie uzasadnienia rządowego projektu ustawy o separacji wskazane zostało, iż separacja formalna „(…) jest środowiskiem nie tak drastycznym jak rozwód, z czym wiążą się oczekiwania, że instytucja separacji będzie działała często na rzecz pojednania małżonków. Zakłada się, że małżonkowie pozostający w separacji zastanowią się głębiej, w atmosferze wolnej od napięć, nad wartością małżeńskiej wspólnoty,a taka analiza skłoni ich niejednokrotnie do przywrócenia wspólnego pożycia. W okresie pozostawania w separacji mogą też utracić znaczenie okoliczności, które zadecydowały o rozstaniu i kryzys małżeński może okazać się przejściowy. Można wtedy liczyć na reaktywowanie się więzi małżeńskich”.

Wprowadzenie instytucji separacji do polskiego ustawodawstwa miało więc na celu stworzenie małżonkom alternatywy dla rozwodu. Ważnym jest, że w projekcie ustawy podkreślano, iż separacja mimo, iż prowadzi do rozłączenia małżonków, może okazać się w niektórych przypadkach szansą na odbudowanie związku małżeńskiego i powrotu do wspólnoty małżeńskiej.

W kolejnym artykule przedstawimy Państwu przesłanki orzeczenia separacji. 

źródła: 

K. Glowiak, Przesłanki i skutki prawne separacji w prawie kanonicznym i polskim prawie cywilnym, Resovia Sacra. Studia Teologiczno- Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej 17, 293-308, 2010

 A. Wolter: Op.cit., s. 19, Janina Panowicza Lipska, skutki prawne separacji faktycznej zarys problematyki, s. 71 

https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/20595/1/007%20JANINA%20PANOWICZ-LIPSKA%20RPEiS%2039%282%29%2C%201977.pdf

J. Winiarz, Prawo rodzinne…(1987), s. 89.

J. Panowicz – Lipska, Skutki prawne separacji faktycznej…, s. 14.

 Uchwała SN z 28.05.1955 r., I CO 5/55, OSN 1955 nr 3, poz. 46.

autor: apl. adw. Zuzanna Pierścińska