Przesłanki ogólne.

Cele stosowania środków zapobiegawczych w postępowaniu karnym.

Podstawowym celem stosowania środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Ustawodawca wskazuje jednak w art. 249 § 1 k.p.k., że wyjątkowo środki zapobiegawcze mogą mieć charakter prewencyjny i być stosowane w celu zapobiegnięcia popełnienia nowego, ciężkiego przestępstwa. 

Ponadto środki zapobiegawcze można stosować tylko wówczas, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony/podejrzany popełnił przestępstwo. 

Wskazać należy, że środki zapobiegawcze w postępowaniu przygotowawczym można stosować wyłącznie w stosunku do osób, wobec których wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, czyli postępowanie przygotowawcze winno znajdować się w stadium in personam.

Nadzór na wykonywaniem środków zapobiegawczych sprawuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. 

Przesłanki szczególne.

Poza przesłankami ogólnymi uzasadniającymi stosowanie środków zapobiegawczych, które określone zostały w art. 249 § 1 k.p.k., ustawodawca w art. 258 k.p.k. wprowadza przesłanki szczególne, którymi są: 

a) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego/podejrzanego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,

b) uzasadniona obawa, że oskarżony/podejrzany będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne,

c) grożąca oskarżonemu/podejrzanemu surowa kara w sytuacji, gdy:

– oskarżonemu/podejrzanemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub 

– gdy sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

W powyższych przypadkach zastosowanie środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie, w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, może być uzasadnione grożącą oskarżonemu surową karą.

d) uzasadniona obawa, że oskarżony/podejrzany, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Podkreślić należy, że do zastosowania środka zapobiegawczego wymagane jest spełnienie poniższych przesłanek:

1. realizacja celu – zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, wyjątkowo zapobiegnięcie popełnienia nowego, ciężkiego przestępstwa (art. 249 § 1 k.p.k.);
2. zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony/podejrzany popełnił przestępstwo (art. 249 § 1 k.p.k.);
3. istnienie co najmniej jednej przesłanki szczególnej wymienionej w art. 258 § 1-3 k.p.k.

Uprzednie przesłuchanie.

Jednym z wymogów, które nakłada ustawodawca w zakresie możliwości stosowania środków zapobiegawczych jest norma wyrażona w art. 249 § 3 k.p.k., wprowadzająca obowiązek uprzedniego przesłuchania oskarżonego/podejrzanego przez sąd lub prokuratora przed zastosowaniem środka zapobiegawczego, jednakże jeżeli takie przesłuchanie z przyczyn obiektywnych nie jest możliwe np. podejrzany się ukrywa, sąd/prokurator może odstąpić od czynności uprzedniego przesłuchania. 

Wracając do sytuacji, w której brak jest podstaw uzasadniających odstąpienie od uprzedniego przesłuchania tzn. podejrzany nie ukrywa się, jest w kraju – w przypadku kiedy sąd/prokurator nie przesłucha podejrzanego przed zastosowaniem wobec niego środków zapobiegawczych, a stan faktyczny wskazuje na to, że nie istniały obiektywne przyczyny uniemożliwiające dokonanie tej czynności, wówczas niedokonanie przesłuchania przed zastosowaniem środków zapobiegawczych stanowi naruszenie przepisów procesowych, które należy podnieść w zażaleniu na postanowienie w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego. 

Udział obrońcy w przesłuchaniu.

Podkreślić należy, że w przesłuchaniu oskarżonego/podejrzanego przed zastosowaniem wobec niego środka zapobiegawczego ma prawo wziąć udział obrońca, jednak zawiadomienie obrońcy o terminie czynności przesłuchania co do zasady nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony/podejrzany o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności.  

Innymi słowy, sąd/prokurator „z urzędu” nie zawiadomi obrońcy o terminie przesłuchania przed zastosowaniem środka zapobiegawczego, chyba, że wniesie o to oskarżony/podejrzany i nie utrudni to przeprowadzenia czynności.

Do kiedy mogą być stosowanie środki zapobiegawcze?

Środki zapobiegawcze mogą być stosowane do chwili rozpoczęcia wykonania kary, środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania można stosować tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności.

Rodzaje środków zapobiegawczych.

Wymogi formalne stosowania środków zapobiegawczych.

1. legitymacja organu procesowego – uprawnionym organem procesowym stosującym środek zapobiegawczy jest sąd lub prokurator (w zależności od stadium postępowania), ALE tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu (art. 250 § 1 k.p.k.) – a contrario – na etapie postępowania przygotowawczego prokurator stosuje środki zapobiegawcze o charakterze nieizolacyjnym. 

Ponadto zgodnie z art. 253 § 2 k.p.k. prokurator na etapie postępowania przygotowawczego posiada uprawnienie do uchylenia środka zapobiegawczego zastosowanego przez sąd lub zmiany na łagodniejszy środek zapobiegawczy niż ten, który został zastosowany przez sąd.

Przykład:

Jeżeli na etapie postępowania przygotowawczego sąd zastosował wobec podejrzanego tymczasowe aresztowanie, prokurator może zmienić zastosowany przez sąd środek izolacyjny na środek o charakterze nieizolacyjnym np. dozór, jeżeli zdaniem prokuratora będzie to wystarczające dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.

2. uprzednie wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów;
3. uprzednie przesłuchanie oskarżonego/podejrzanego przed zastosowaniem środków zapobiegawczych;
4. wydanie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego.

Postanowienie o zastosowaniu środka zapobiegawczego.

Jednym z wymogów formalnych, które umożliwiają zastosowanie środka zapobiegawczego wobec oskarżonego/podejrzanego jest wydanie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego. 

W treści postanowienia winna być wskazana osoba, zarzucany jej czyn, jego kwalifikacja prawna oraz podstawa zastosowania środka zapobiegawczego (art. 251 § 1 k.p.k.). 

Uzasadnienie w/w postanowienia powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego/podejrzanego przestępstwa, wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa w razie niezastosowania środka zapobiegawczego oraz określonej podstawy jego zastosowania i potrzeby zastosowania danego środka. W wypadku tymczasowego aresztowania należy ponadto wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego (art. 251 § 3 k.p.k.).

Nadto wskazać należy, że w przypadku zastosowania tymczasowego aresztowania w postanowieniu należy określić czas jego trwania i oznaczyć termin, do którego ma trwać (art. 251 § 2 k.p.k.). 

Ustawodawca w art. 251 § 4 k.p.k. wskazuje również, że postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania doręcza się oskarżonemu/podejrzanemu. Postanowienie o zastosowaniu innego środka zapobiegawczego doręcza się oskarżonemu/podejrzanemu, jeżeli nie był obecny przy ogłoszeniu tego postanowienia.

Źródła:

– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku kodeks postępowania karnego.

Autor: apl. adw. Wiktoria Qader